نگاهی به تاریخچه و سبک‌های موسیقى هرمزگان

موسیقی هرمزگان را می‌توان از متنوع‌ترین موسیقی‌های ایران نامید. چرا که تجمیع فرهنگ‌های متعدد در یک خطه باعث ایجاد سبک‌های موسیقی متنوعی نیز شده که با تاریخ این خطه ارتباط تنگاتنگی دارد. موسیقی سنتی هرمزگان نیز از قدیمی ترین‌ها در موسیقی ایرانی شناخته می‌شود.

تاریخچه موسیقی هرمزگان

موسیقی جنوب کشور بسیار به یکدیگر شباهت دارند و تاریخچه آن‌ها به هم گره خورده است. موسیقی هرمزگان نیز با موسیقی بوشهر از بسیاری جهات شبیه به یکدیگر هستند. موسیقی هرمزگان را شاید به نوعی بتوان به دو دسته کلی تقسیم کرده و از این منظر بررسی کرد:

۱. سبک‌های موسیقی برگرفته از شرق هندوستان

۲. سبک‌های موسیقی برگرفته از آفریقا علی الخصوص زنگبار و کشورهای عربی

۱. موسیقی برگرفته از شرق هندوستان

موسیقی لوطی بر گرفته از شرق هندوستان مخصوصا استان گجرات و راجستان است که با ساز و دهل ( و بعدتر به همراه چنگ) نواخته می‌شده است. ساز که سرنا یا کرنا یا شهنای است و در کنار دهل که یک ساز کوبه‌ای دو طرفه است که با دو چوب یکی به نام ترکه و یکی به نام چوگان نواخته می‌شود.
گرچه ساز و دهل در نواحی دیگر ایران نیز وجود دارد اما نحوه نواختن ساز و دهل هرمزگان علی‌الخصوص ترکیب آن با چنگ (یا همان قیچک) و نحوه رقصیدن با آن از شرق هندوستان تاثیر گرفته و شبیه سایر نقاط ایران نیست.

موسیقی لوطی که موسیقی کولی‌وار است (بوده است) نوعی موسیقی شاد و خیابانی بوده که نوازندگان از آن طریق ارتزاق می‌کرده‌اند و البته در مراسم شادی و عروسی و نوعی از آن در عزاداری نواخته می‌شده است.

۲. موسیقی برگرفته از آفریقا و موسیقی عربی

گرچه ساز و دهل هرمزگانی منحصر به فرد و بسیار قدیمی است اما آنچه که موسیقی هرمزگان را از سایر سبک‌های موسیقی ایران متمایز می‌کند سبک‌های موسیقی بر گرفته از آفریقا و کشورهای عربی است. این سبک‌های موسیقی هرمزگانی در واقع سبک بلوز و جاز آفریقایی قدیمی هستند.

سبک بلوز توسط سیاهان مهاجر به کشورهای مختلفی از جمله جنوب ایران و هرمزگان آمد. بلوز شامل سوال و جواب‌هایی می‌شود که برده‌ها هنگام کار در مزارع و… می‌کردند و همان سوال و جوابی که ماهیگیران جنوب بر روی لنج‌ها انجـام می‌دادند و می‌دهند؛ بـه این صورت که یـک نـفـر ابیاتی را به شکل سوالی می‌خواند و دیگران به آن ابیات آهنگین پاسخ می‌دهند.

ریتم این آهنگ‌ها و سوال و جواب‌ها با ریتم کاری که انجام می‌گرفت هماهنگ بود. همان‌طور که در موسیقی بندرعباس و با تورهای ماهیگیری هنگام صید شاهد آن هستیم. این آهنگ‌ها برای رفع خستگی کارگران و برده‌ها ، افزایش توان کاری و در بسیاری اوقات برای اعتراض به ظلم و تبعیض علیه آن‌ها خوانده می‌شد. اما در موسیقی هرمزگان بیشتر از جنبه اعتراضی، شاهد آهنگ‌هایی در خصوص آرزوها و شکرگزاری هستیم. این نوع موسیقی بلوز در دنیا نایاب شده و شاید بتوان گفت تنها در هرمزگان می‌توان آن را مشاهده کرد.

جاز آفریقایی نیز که با طبل و پایکوبی همراه بود و بعدها سازهای دیگری به آن اضافه شد که به پیچیدگی آن اضافه کرد. این سبک نیز با ورود بردگان زنگباری به هرمزگان آمد و موسیقی «زار» و «لیوا» را به وجود آورد. می‌توان گفت که این نوع جاز ابتدایی نیز به جز در هرمزگان در سایر کشورها از بین رفته است. علاوه بر آن نوعی موسیقی با نوع موسیقی مطربی و جزیرتی نیز برگرفته از کشورهای عربی به خصوص بحرین در این منطقه رایج است که ساز اصلی آن عود است.

سبک های مشهور موسیقی هرمزگان

موسیقی هرمزگان از سبک‌ها و شکل‌های مختلفی تشکیل شده است و به جرات می‌توان گفت که هیچ موسیقی سنتی و محلی در ایران از این تنوع برخوردار نیست.

۱. موسیقی زار

موسیقی زار نیز که زیر مجموعه موسیقی آفریقایی هرمزگان است، نوعی موسیقی است که در یک مراسم سنتی به همین نام نواخته و خوانده می‌شود، که فقط سازهای کوبه‌ای در آن به کار می‌رود. بدین گونه که توسط دهل‌های مختلف و برخورد چوب‌ها با یکدیگر و دسـت زدن آهنگ‌های مختلفی اجرا می‌کنند و در گذشته نوعی ماده گیاهی تدخین می‌کرده‌اند؛ در ایــن حالت معمــولا افــراد تــحـت تاثیـر این مـوسیقی و مـاده گیاهی از خــود بـیخـود مـی‌شده است. هرکس با آهنگ خاصی از خود بیخود می‌شود و با هـر آهنگی نمی‌توان شخص را به این حالت در آورد.

در واقع این مراسم و موسیقی جنبه درمانی دارد؛ چرا که به باور محلی‌ها، ارواح و جن‌ها به شکل بادهایی از روی دریا وزیده می‌شوند و افراد را تسخیر می‌کنند و این مراسم برای خروج این بادها است. هر باد نام خود را دارد و برای آن آواز مخصوصی خوانده می‌شود که قسمتی از این آوازها معمولا با کلامات نامفهومی همراه است. از معروف‌ترین بادها می‌توان به «باد شیخ شنگر» اشاره کرد. مشابه به این مراسم نیز تـوسط قـبیله‌های آفریقایی مهاجر در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به قبل انجام می‌شده که همراه با قربانی کردن حیوانات توسط فرد بیمار همراه بوده است. نوع دیگری از موسیقی درمانی هم در جنوب ایتالیا انجام می‌شود که به قول خودشان، شیطان را از بدن اشخاص مورد نظر بیرون می‌آورند. این نوع مـوسیقی درمانی کمی لطیف‌تر از مراسم زار است.

۲. موسیقی لیوا

یکی دیگر از سبک‌های موسیقی هرمرگان ، لیوا است. لیوا را می‌توان نوعی موسیقی «نگوما» نامید که نوعی موسیقی زنگباری است و به دو شکل اجرا می‌شود: یکی با دهل که توسط مردها اجرا می‌شود (لیوا) و نوعی بدون دهل و توسط زن‌ها (نگوما).

لیوا ابتدا نام نوعی دهل بوده که به عقیده برخی نامش از روستای لیوا در عمان گرفته شده است. به مرور زمان و به دلیل این‌که در این نوع موسیقی ساز اصلی لیوا بوده است نام خود موسیقی نیز به لیوا تغییر نام داده است. لیوا که نوعی موسیقی شاد همراه با رقص است و در مجلس‌های شادی نواخته می‌شود که کمتر از سازهای بادی و بیشتر از انواع دهل‌ها استفاده می‌شود.

در ابتدا اشعاری که در این سبک خوانده می‌شده است به زبان آفریقایی بود که بعدها این اشعار با کلام بومی بندری نیز در آمیخته شد (تلفیقی از دو زبان) که زیبایی غیر قابل وصفی را به وجود آورد. به جز زبان خواندن اشعار که تلفیقی از بندری و آفریقایی است، این سبک تغییری نکرده است و طی ده‌ها سال بافت موسیقیایی خود را حفظ کرده که نمونه خوبی از موسیقی مهاجر آفریقا است.

نام دهل‌هایی که در لیوا استفاده می‌شود عبارت است از: پیپه، جفه، پونکه، تویری. پیپه نوعی دهل کوچک دو طرفه است که فقط یک سمت آن با چوب نواخته می‌شود و طرف دیگر آن با دست نواخته می‌شود.

۳.  نی مه خوانی

نی‌مه خوانی یکی از سبک های مشهور موسیقی هرمزگان است. نی مه خوانی همان آوازخوانی هنگام کار است که در واقع بلوز ابتدایی است. البته در منابع مدون نی‌مه خوانی ، آوازخوانی روی لنج و هنگام ماهیگیری و آن‌هم در استان بوشهر تعریف شده است. اما همان‌طور که گفتیم ریشه این آوازخوانی از بردگان آفریقایی است که برای رفع خستگی در کار آوازهایی در غالب سوال و جواب می‌خواندند و از این طریق این آواز به هرمزگان و جنوب ایران راه یافت.

۴. موسیقی سبالو

یک نوع مراسم آواز خوانی است که در آن افراد به شکل دایره دور یکدیگر جمع می‌شوند و شانه‌های خود را تکان می‌دهند. در گذشته بیشتر ریتم آوازها با دست زدن افراد و نهایتا دهل شکل می‌گرفته است اما در حال حاضر این مراسم بیشتر در بوشهر و در عزاداری و همراه با سنج و دمام و دهل اجرا می‌شود.

سازهای موسیقی هرمزگان

از سازهای منحصر به فرد در موسیقی هرمزگان که متاسفانه در مورد بسیاری از آن‌ها اطلاعات مفیدی تدوین و منتشر نشده است می‌توان به قلم جفتی (کلم)، جَوَره، گپ دُهل (یا مارساز که بیشتر با سورنا و در ساز و دهل خیابانی استفاده می‌شده است.)، تمپک (تمبک)، دهل، کِسِر، پیپه ،سَمّا، تویری و پونکه اشاره کرد.